A gaita galega, emblema incuestionable da música tradicional de Galicia, o norte de Portugal, o oeste de Asturias, o Bierzo e Sanabria, é un instrumento de vento madeira cunha rica historia e unha evolución fascinante ao longo dos séculos.

As primeiras representacións gráficas da gaita datan de mediados do século XIII. Nos seus comezos, a gaita constaba dun fole, punteiro e soprete, prescindindo do roncón. Sen embargo, co desenvolvemento da polifonía, incorporáronse os bordóns, e nos séculos XIII e XIV, xurdiron as gaitas con roncón, xa sexa con dous ou sen eles.

Na segunda metade do século XIX, introduciuse o ronquillo como complemento ao punteiro, situándose ao seu lado. Xa ben entrado o século XX, engadiuse a ronqueta, de dimensións máis reducidas que o segundo roncón de épocas anteriores.

As partes que compoñen a gaita galega son diversas e desempeñan roles específicos. O soplete é responsable de introducir o aire no fole, mentres que o punteiro permite tocar en "aberto" ou en "cerrado". O fole, pola súa parte, almacena o aire necesario para o son do instrumento. O roncón, colocado sobre o ombreiro do gaiteiro, axústase a dúas oitavas por debaixo da tónica do punteiro. A ronqueta, ubicada sobre o antebrazo dereito do gaiteiro, afínase unha oitava por debaixo da tónica do punteiro e unha oitava por enriba do roncón. O ronquillo, que emerxe do fole de forma paralela á ronqueta, axústase á mesma afinación que a tónica do punteiro, unha oitava por enriba da ronqueta e dúas por enriba do roncón.

A afinación das partes da gaita lográse mediante o deslizamento telescópico dos seus compoñentes, permitindo así que o tubo resultante se axuste á lonxitude de onda da nota emitida. En termos de materiais, as gaitas adornáronse ao longo do tempo con gravados na madeira, deseños no fole, farrapos e borlas. Materiais como o buxo, pau santo e granadillo utilízanse comúnmente na súa fabricación, e as "buxas" (os tubos que conectan as pezas) tradicionalmente son de corno ou madeira de buxo, aínda que os modelos de metal ou marfil (ou imitación) volvéronse cada vez máis comúns. Na actualidade, introducíronse melloras técnicas como foles de Gore-Tex, linguetas sintéticas, válvulas avanzadas, estabilizadores de bordóns e controladores da humidade da bolsa.

A evolución da gaita foi testemuña da aparición de diversos tipos en Galicia, como a gaita "simple" de un bordón, a gaita de dous bordóns con ronqueta, a gaita de tres bordóns con ronquillo, a gaita de palleta dobre que tivo o seu auge a finais do século XX en provincias como Pontevedra e A Coruña, a gaita de barquín, caracterizada pola insuflación de aire a través dun fole en lugar dun soprete, e a gaita de banda ou marcial, unha adaptación estética da gaita escocesa que xerou controversia cando foi introducida pola Real Banda de Gaitas da Deputación de Ourense a finais do século XX.

Na execución da gaita, os gaiteiros enfatizan a importancia de manter unha postura correcta para transmitir a dignidade do seu oficio. Isto implica manter a cabeza erguida, colocar o fole axeitadamente baixo o brazo, evitar que o roncón estea paralelo ao chan e posicionar correctamente o soprete na boca, evitando que esta se hinche co aire que se vai soprar.

En canto á digitación, existen dous modos: aberto, levantando todos os dedos ata a nota desexada, e cerrado, levantando só o dedo co que se quere facer a nota. Dado que o chorro de aire é continuo, recórrese a técnicas como o picado e o batemento para separar as notas do mesmo tono.

Aínda que a gaita non é comúnmente tocada en solitario, a tradición musical galega implica frecuentemente a reunión de dous ou tres gaiteiros, acompañados de percusión como bombo e caixa, pandeiretas, castañuelas, entre outros. Ademais destes grupos de gaitas, na década de 1990 xurdiron numerosas bandas de gaitas baseadas no modelo escocés.

En canto ao aspecto cultural, a gaita estivo rodeada de mitos ao longo do tempo. Entre as hipóteses menos consideradas por historiadores serios está o famoso mito celta, que asocia á gaita cos "pobos celtas" como os seus creadores e desenvolvedores. Esta creencia foi influenciada por correntes modernas como o movemento New Age e a falta de coñecemento sobre outros modelos de gaita máis alá da escocesa. A pesar destas conxecturas, a realidade é que a gaita galega foi moldeada pola súa rica historia e evolucionou para converterse nun elemento esencial da identidade cultural de Galicia e rexións circundantes. A súa diversidade de formas e estilos, xunto coa súa arraigada presenza en festivais e eventos culturais, segue a ser un testemuño da súa relevancia continua e da súa contribución única ao patrimonio musical da rexión. En conclusión, a gaita galega non só é un instrumento musical, senón un símbolo arraigado na identidade de Galicia, levando consigo séculos de tradición e adaptándose con gracia aos cambios e desafíos da historia.